"स्व. यशवंतराव चव्हाण आणि स्व. अंबाजीराव मालुसरे यांचा दोस्ताना

 

"स्व. यशवंतराव चव्हाण आणि स्व. अंबाजीराव मालुसरे यांचा दोस्ताना" 

स्व यशवंतराव चव्हाण यांच्या स्मृतिदिनानिमित्त एक आठवण

द्वैभाषिक मुंबई राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून त्यांनी १ नोव्हेंबर १९५६ रोजी सूत्रे हाती घेतली. त्यावेळची घडलेली गोष्ट. साताऱ्याच्या जेलमधला आपला एक सहकारी सर्वात मोठया पदावर बसल्याचा सर्वाधिक आनंद साखर गावच्या स्वातंत्र्यसेनानी अंबाजीराव मालूसऱ्यांना झाला. आणि ते तडक मुंबईत दाखल झाले. करीरोडला खोजा चाळीतील नातेवाईकांकडे उतरल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी ते जुन्या मंत्र्यालयाकडे निघाले. सोबत त्याच चाळीतील घाटावरचा वसंत पाटील नावाचा तरुण होता. धोतर, सदरा, फेटा आणि घुंगराची काठी या वेशभूषेत अंबाजीराव मंत्र्यालयाच्या गेटवर पोहोचल्यानंतर तडक आतमध्ये घुसले...त्यावेळी आजच्या इतकी कडक सुरक्षा बंदोबस्त नसे. पोलीस अडवू लागले तेव्हा बेडर अंबाजीराव मोठया आवाजात म्हणाले, मी यशवंताला भेटायला आलोय. त्याचे हाफीस कुठं आहे ते सांगा. ते पोलीस काहीच ऐकायला तयार नव्हते...इकडे अंबाजीरावांचे दरडावणे चालूच होते. मी साखर गावचा पाटील. सुभेदार तान्हाजीरावांचा वंशज. जाऊन सांगा यशवंतरावाला अंबाजीराव आलाय म्हणून. हा आरडाओरडा ड्युटीवरच्या एका मोठ्या अधिकाऱ्याने ऐकल्यावर जवळ आला आणि म्हणाला, आजोबा १० मिनिटे इथे थांबा मी येतो लगेच. तो अधिकारी आतमध्ये गेला, यशवंतराव चव्हाणांना केबिनमध्ये चिठ्ठी पाठवून प्रसंग कळवला. त्या अधिकाऱ्याला यशवंतरावानी केबिनमध्ये बोलावून सांगितले, तुम्हीच त्यांना लगेच माझ्याकडे घेऊन या.....आणि पुढच्या काही क्षणात यशवंतराव आणि अंबाजीराव या दोन मित्रांची ह्रदयभेट झाली.

या भेटीमागची पार्श्वभूमी काय होती. जिव्हाळ्याचे संबंध निर्माण होण्यामागे असे काय घडले होते...तर याची बीजं देशाच्या स्वातंत्र्य लढ्यात रोवली गेली होती. 

यशवंतराव बळवंतराव चव्हाण यांचा कराड येथील एका सामान्य शेतकरी कुटुंबात झाला. बालपणीच त्यांचे पितृछत्र हरपले होते. त्यांच्या आईने त्यांचा सांभाळ केला. यशवंतरावांना आईकडूनच आत्मनिर्भरता आणि देशभक्तीची शिकवण मिळाली होती. 

१९३० साली महात्मा गांधींनी सविनय कायदेभंग चळवळ सुरू केली, तेव्हा त्यामध्ये त्यांनी भाग घेतला. १९४२ च्या छोडो भारत आंदोलनातही ते सामील झाले होते.  सातारा जिल्ह्यातील भूमिगत चळवळीत त्यांनी महत्त्वाची कामगिरी बजावली. यातून पुढे प्रतिसरकार (पत्री सरकार) स्थापन झाले, पण त्यावेळी ते तुरुंगात होते; याच तुरूंगात अंबाजीराव सुध्दा अटकेत होते. 

१९४२ च्या लढ्याचा फारसा प्रभाव पोलादपूर मध्ये नव्हता, महात्मा गांधींच्या आदेशानंतर पोलादपूर मधील वृद्ध कार्यकर्ते स्व गोपीनाथ लालाजी गांधी यांनी हालचाल सुरू केली. महात्मा गांधी व वल्लभभाई पटेल हे महाड व पोलादपूरला येऊन गेल्यानंतर चळवळीला गती मिळाली. श्री नानासाहेब पुरोहित यांचा मोर्चा महाडला येणार आणि मामलेदार कचेरी ताब्यात घेणार याची बातमी पसरली. मोर्चा निघाल्यानंतर ब्रिटीश सरकारने राक्षसी भूमिका घेत अनेकांवर अन्याय व अत्याचार सुरु केले. अनेकांना अटक केली. त्यावेळी पोलादपूर मधील गोपीनाथभाई गांधी, डॉ गणेश अनंत करमरकर, दत्तात्रय काशिनाथ जोशी, दत्तात्र्येय गणपत साबळे, बाळकृष्ण पीतांबर तलाठी, अंबाजीबुवा मालुसरे, विठ्ठल गणपत शेठ इत्यादींनी मोठा सत्याग्रह केला.

गोऱ्या सार्जंटना महाबळेश्वरला जाता येऊ नये यासाठी तिन्ही खोऱ्यातील काही समाजधुरीणांना सोबत घेऊन घाट तोडला होता. आणि पोलादपूर महालाच्या कचेरीसमोर वंदे मातरम च्या घोषणा देत तिरंगा फडकावला होता. याचा पुढारपणा करणाऱ्या अंबाजीबुवांना अटक करून प्रथम वरळी नंतर श्रीगोंदा तालुक्यातील विसापूर जेल मध्ये  घेऊन गेले. विसापूर जेल दौंड आणि मनमाड या रेल्वे-लाईनवर असलेल्या विसापूर स्टेशनपासून दोन-तीन मैलांवर आहे. एखाद्या ओसाड वाटणा-या माळावर बांधलेला हा जुना जेल बऱ्याच लांबून पाहिल्यावर मनामध्ये एक प्रकारची भीती निर्माण करतो.

 त्याचवेळी एस एम जोशी, यशवंतराव चव्हाण, आचार्य भागवत यांना येरवडा तुरूंगातून विसापूरला आणले होते. तात्या डोईफोडे, दयार्णव कोपर्डेकर हेसुद्धा होते. योगायोगाने स्वातंत्र्यात भाग घेणाऱ्या सर्वांना एकाच ठिकाणी ठेवले होते, त्या बराकीतच यशवंतराव - अंबाजीराव होते. जेलमध्ये सुद्धा हे चळवळे गप्प राहतील ते कसले. दुसऱ्या दिवशीच भल्या पहाटे हे सर्व कैदी एकत्र आले. दहीहंडीचा मनोरे रचण्याचा खेळ सुरु केला.  तब्येतीने शरीरयष्टीने चांगल्या बांध्याचे आणि जाडजूड व ताकदीने असलेले खालच्या थराला उभे राहतील असे ठरले, अर्थात यशवंतराव व अंबाजीराव खालच्या थरासाठी उभे राहिले. चार थर रचल्यानंतर शेवटच्या थरावर चढलेल्याने लपवून ठेवलेला तिरंगा ध्वज बाहेर काढून फडकावला. त्याचबरोबर सर्वजण वंदेमातरम आणि भारतमाता की जय म्हणून घोषणा  जोरदार देऊ लागले. मग काय अधिकाऱ्यांची फलटण आली. सर्वांना काठीने फटकावू लागले. सर्वांना दरडावून दमबाजी करून गेले.....पुन्हा दुसऱ्या दिवशी असेच घडले. आता मात्र याचा बंदोबस्त करण्याचे त्यांनी ठरवले. त्यांनी चौकशी सुरु केली....यातले म्होरके कोण ? तीन-चार जण पुढे झाले, यात यशवंतराव आणि अंबाजीराव होतेच. त्यांना बाजूला घेऊन अर्थातच अधिक मार बसला. 

जेलमध्ये काढलेल्या या आठवणी यशवंतरावानी लिहिल्या आहेत. ते लिहितात  एक वर्ष संपल्यानंतर या जेलमधून आमची बदली विसापूर जेल इथे झाली. एक वर्ष म्हणजे माझ्या मताने माझे एक प्रकारे विद्यापीठीय जीवन होते.  

विसापूर जेल म्हणजे अत्यंत कष्टदायी जेल, अशी त्याची ख्याती होती. हवामान चांगले नाही, पाण्याची कमतरता, फार कडक बंदोबस्त व कठोर अधिकारी असलेला जेल, अशी या जेलची ख्याती होती. गुजरात आणि मुंबई येथून आलेले अनेक प्रमुख नेते आणि कार्यकर्ते या जेलमध्ये गेले वर्षभर राहत होते. या जेलला अनेक बराकी होत्या आणि प्रत्येक बराकीतल्या सत्याग्रहींतून एक प्रमुख ‘स्पोक्समन’ निवडला जात असे. त्या बराकीतील सत्याग्रही कैद्यांचे जे प्रश्न असतील, ते हा पुढारी सोडवून घेत असे. मुंबईचे प्रसिद्ध नेते स. का. पाटील त्यावेळी विसापूर जेलमध्ये होते. त्यांनी जेलमध्ये अतिशय व्यवस्थित आणि संपन्न अशी लायब्ररी उभी केली होती. 

याचवेळी त्यांनी उमरठच्या नरवीर तान्हाजी - सूर्याजी मालूसऱ्यांच्या समाधीचा इतिहास आणि भौगोलिक परिस्थिती चर्चेत समजावून सांगितली. त्यानंतर पुढे  अंबाजीरावांची तुरूंगातून सुटकाही झाली. मात्र दोघांचा हा स्नेह कायम राहिला...भेटीगाठी होत राहिल्या आणि वाढलाही. पुढे एप्रिल १९६५ ला जेव्हा उमरठला नरवीर तानाजी मालुसरे यांच्या पूर्णाकृती पुतळ्याचे अनावरण यशवंतरावांच्या शुभहस्ते करण्याचा कार्यक्रम ठरला तेव्हा आवर्जून स्वातंत्र्यसेनानी अंबाजीरावांचा विशेष सत्कार करण्याचा आदेश त्यांनी दिला होता, परंतु चीन ने भारतावर आक्रमण केले...यशवंतरावाना त्यावेळचे पंतप्रधान पं नेहरूंनी देशाचे सरंक्षणमंत्री म्हणून बोलावले. मात्र तत्कालीन मुख्यमंत्री वसंतराव नाईक हे अनावरणासाठी आल्यानंतर त्यांनी तालुक्यातून जमलेल्या हजारो जनसमुदयासमोर अंबाजीरावांचा आदर सत्कार केला. त्याचा वृत्तांत त्यावेळच्या दैनिक लोकसत्ता मध्ये फोटोसह प्रकाशित झाला ते माझ्या संग्रही आजही आहे. 

लोकनेते, महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री, आधुनिक महाराष्ट्राचे शिल्पकार यशवंतराव चव्हाण यांचा आज स्मृतिदिन... त्यानिमित्ताने आठवणीला हा उजाळा !

- रवींद्र मालुसरे

अध्यक्ष-मराठी वृत्तपत्र लेखक संघ मुंबई